De historie van Joods Delft

De Delftse redder van, met name Joodse kinderen, Kees Chardon, hebben we in deel 3 belicht. Maar er is nog een Delftse held waar we trots op kunnen zijn: (J.B.F.) Frans van Hasselt. Zijn naam klinkt nog steeds in Delft, want de studentenhuisvestingsstraten Van Hasseltlaan en Van Hasseltplein in Delft, een zaal in de aula van de TU Delft en een lezing aan de TU Delft zijn naar hem vernoemd. Wat is het bijbehorende verhaal?

Op zaterdag 23 november 1940 wilden Delftse studenten massaal een college van de joodse hoogleraar Josephus Jitta bijwonen, omdat de dag ervoor was aangekondigd dat joodse overheidsfunctionarissen waaronder hoogleraren ontslagen zouden worden. Het college was echter al geschorst. Honderden studenten stonden hier op 23 november om 11 uur ’s ochtends in de hal en op de trap. Ze kwamen voor niets. Josephus Jitta mocht geen les meer geven. Op de overloop stelde het bestuur van de studievereniging Practische Studie zich op. Toen hield de voorzitter, de 27-jarige en 8e jaars student weg- en waterbouwkunde aan de Technische Hogeschool Delft Frans van Hasselt op de trappen van het toenmalige faculteitsgebouw zijn toespraak voor 500 studenten als protest tegen de schorsing van Joodse docenten. In Delft ging het om deze zes Joodse personen: de hoogleraren Josephus Jitta, Hein Israël Waterman en David van Dantzig; de privaatdocenten en conservatoren Rebekka Biegel, Willem Cohen en de assistent Kurt Schulz.

Van Hasselts principes waren ingegeven door zijn sterk persoonlijk geloof. “Ik geloof dat ik niet met mijn leven doen mag wat ik wil, maar slechts datgene, wat God ermee wil. Ik geloof dat, als ik altijd volgens mijn geweten handel, ik Gods wil ten uitvoer breng.“, zo had hij voor de oorlog geschreven. Van Hasselt citeerde in zijn toespraak het begin van de zogenoemde Bergrede van de allerberoemdste Jood Jezus Christus uit Mattheüs 5 de verzen 6 en 10: “Zalig zijn zij die hongeren en dorsten naar gerechtigheid want zij zullen verzadigd worden. Zalig zijn zij, die vervolgd worden om de gerechtigheid, want hun is het Koninkrijk der Hemelen.’ Dit citaat is ook op zijn grafsteen in Zutphen terug te vinden. Zijn toespraak werd beantwoord met daverend applaus en het Wilhelmus werd ingezet. Daarop besloten de circa 3.000 studenten de volgende maandag en dinsdag te staken. Dit was de eerste staking bij wijze van verzet tegen de Jodenvervolging in Nederland, en mogelijk de eerste in Europa. De Duitse bezetters wisten zich geen raad met de collegestaking. De marechaussee werd naar Delft gestuurd, maar die trof alleen uitgestorven gebouwen aan. Een dag later volgde in Leiden een vergelijkbare studentenstaking, waar decaan R.P. Cleveringa zijn beroemde protestrede hield. Men kan wel zeggen dat de staking een groot succes was; want maar weinig studenten kwamen opdagen op de colleges en practica. De Delftse studenten gingen in, tegen de wens van de meerderheid van hun docenten en hoogleraren. Deze wilden vaak ver gaan om de rust en orde te handhaven in de hoop de hogeschool zo te vrijwaren van Duitse inmenging.

Op 12 april 1942 verdween Frans van Hasselt met 17 lotgenoten naar concentratiekamp Buchenwald. Officieel werden zij vastgezet voor hun eigen veiligheid, maar in werkelijkheid was het enige doel om tegenstanders van de nazi’s uit de samenleving te verwijderen zodat zij geen gevaar meer konden vormen voor de nationaalsocialistische staat. Van Hasselt en zijn vrienden werden verdacht van anti-Duitse activiteiten vanwege hun vriendschap met verzetslieden, maar er was geen bewijs tegen hen gevonden zodat ze geen deel uitmaakten van het OD-proces. (De Orde Dienst was in de ogen van de bezetters een illegale organisatie.)

Op 10 september 1942 overleed Frans van Hasselt door uitputting. Zijn laatste opgetekende woorden waren ‘Ik voel me zo moe, zo ontzettend moe.’
Wat de Joodse docenten uit Delft betreft: na hun schorsing volgde uiteindelijk het ontslag. En daarna ontkwamen ook zij niet aan het toenemende isolement waarin de Duitse bezetter de Joodse Nederlanders drong. Rebekka Biegel maakte in Westerbork een einde aan haar leven. Willem Cohen werd in Auschwitz vermoord evenals Kurt Schultz. Het gezin Waterman kwam via Westerbork in Theresiënstadt terecht en overleefde de oorlog. Josephus Jitta en Van Dantzig doken onder en kwamen ook de oorlog door.

Twee bewoners van het luxe appartementencomplex in het voormalige gebouw van de Technische Hoogeschool afdeling Weg- en Waterbouwkunde aan het Oostplantsoen zijn mevrouw Raya Faludi en mevrouw Nini Jonker. Zij hebben buiten bij de entree een plaquette laten aanbrengen om dit inspirerende verhaal in herinnering te blijven houden. De tekst luidt:
"In dit voormalige gebouw van de Technische Hogeschool Delft kwamen op 23 november 1940 honderden studenten bijeen om te protesteren tegen de schorsing van Joodse docenten door de nazi's. Na een toespraak van de student Frans van Hasselt besloten ze spontaan te gaan staken. Het was de eerste massale staking in Nederland tegen de Duitse bezetting (1940-1945)."

Op 2 september 2014 is deze plaquette plechtig onthuld en jaarlijks worden hier bloemen neergelegd. Opdat wij niet vergeten. Dit stukje Delftse geschiedenis is te lezen in het boek van historicus Onno Sinke "Loyaliteit in de verdrukking", De Technische Hogeschool Delft tijdens de bezetting (Amsterdam: Uitgeverij Boom, 2012)
Er valt nog veel meer te vertellen. Hopelijk kunnen we binnenkort weer samenkomen en wandelen door Joods Delft en dan in de hal van dit markante TH gebouw stilstaan bij de Delftse held Frans van Hasselt. Belangstellenden voor deze wandeling staan in verband met corona nu nog op de wachtlijst. Wilt u zich aansluiten? Opgave in principe kan via deze website.

In de vorige afleveringen van dit Magazine zijn wij al uitgebreid ingegaan op de kenmerken van joodse humor. Maar omdat het al zo lang geleden is dat deze serie verscheen, komt hier toch een hele korte samenvatting, maar wel met verse moppen geïllustreerd. Joodse humor heeft naast het grappige element vaak een tragisch element. Het is een manier van de Joden geweest om met hun tragiek op een wat luchtiger manier om te gaan. Het volgende mopje getuigt hier van.

Een man gaat met een prachtig stuk stof naar een kleermaker en vraagt hem daar een broek van te maken. “Komt U over twee weken maar terug dan is uw pantalon klaar”, zegt de kleermaker. Maar na twee weken komt de man bij de kleermaker en is de broek nog niet klaar. “Geef me nog twee weken”, zegt de kleermaker. Enfin, uiteindelijk is de broek na een half jaar pas klaar! De man zegt:
“G-d schiep de wereld in 6 dagen en jij doet er een half jaar over om een broek te maken”. “Ja", antwoord de kleermaker, "maar kijk eens hoe mooi en perfect deze broek is geworden en kijk nu eens naar de wereld”

Aangezien we toch al bij de kleermaker zijn, schiet mij nog een mopje te binnen:

Een bekende joodse popartiest komt met een zeer elastische stof bij de kleermaker met de opdracht er een strak zittende broek van te maken. Na een week komt de artist bij de kleermaker terug om de broek te passen maar hij vindt dat de broek niet strak genoeg zit. Hij zegt: “Je moet mijn geslachtsdeel kunnen zien”. Waarop de kleermaker antwoordt: ”Als ik hem nog iets strakker maak, kan het publiek zelfs uw religieuze afkomst zien”.

Een ander aspect van Joodse humor is de filosofische bijwerking. Je kunt er over nadenken:

In een islamitisch land is pokeren verboden maar een pastoor, een dominee en een rabbijn doen het toch. De politie komt langs en ziet de kaarten en het geld en brult tegen de pastoor: “Jij zit te pokeren”. De pastoor antwoordt: “Ik zweer bij de heilige moeder Maria dat ik niet aan het pokeren ben”. De agent went zich tot de dominee een brult: “Jij zit te pokeren”. De dominee antwoordt: “Ik zweer bij Jezus Christus dat ik niet zit te pokeren”. De agent kijkt de rabbijn aan en zegt: “Dan zit jij te pokeren!” Waarop de rabbijn antwoordt: “Hoe kan ik nou mijn eentje pokeren?”

Een derde typisch kenmerk van Joodse humor is de zelfspot:
Een oma is met haar kleinkind aan het spelen op het strand van Tel Aviv en opeens sleurt een enorme golf het kind mee de zee in. Oma smeekt G-d om het kind weer terug te geven en ja hoor, met een enorme golf wordt het kind weer terug op het strand geworpen, levend en wel. Waarop de oma aan G-d zegt “ Bedankt maar waar is zijn mutsje?”

Wat is het verschil tussen een Joodse moeder en een Nederlandse moeder. Een Nederlandse moeder zegt tegen haar kind: “Als je niet doet wat ik zeg, vermoord ik je”. Een Joodse moeder zegt: ”Als je niet doet wat ik zeg, vermoord ik mijzelf.”

Colofon: